خوات معاصر

مدت یك قرن است كه غرب تحقیقات دامنه دار و عمیقی پیرامون روان شناسی تربیت كودك به انجام رسانده است كه به واقع، نتایج چشمگیری از آن پژوهش ها به دست آمده است؛ هر چند به بسیاری از پژوهش های آنان نمی توان به دیده اطمینان كامل نگریست. تا این زمان همچنان پیروان ژان پیاژه (زیست شناس، فیلسوف و روان شناس سوئیسی، متوفای 1980م)، اسكینر، باندورا، كلارك هال، اریكسون و هاینزوانر، با یكدیگر نسبت به عقاید استادان خود اختلاف عقیده دارند. جمعی كودك را بزرگسالی كوچك (به تعبیر آنان: مینیاتور بزرگسال) و بعضی او را كاملاً متمایز با بزرگسال تعریف می كنند. عده ای او را متمایل به بدی، و برخی او را پاك سرشت می دانند.

درباره تربیت، تغذیه، رشد، عادت ها و رفتارهای كودك نیز نظریات متفاوت و متناقض بسیاری میان پژوهشگران وجود دارد كه به واقع آدمی گاه در انتخاب نظریه درست میان آنان سرگردان می شود.

انبوه نتایج علمی كه امروزیان بدان دست یافته اند در سایه آزمایش های سالیان متمادی، استفاده از فن آوری و استمداد از تجربیات گذشتگان است؛ با این حال پیوسته طرح ها و نظریات جدیدی به دست می آید كه گاه به طور كامل، ناقض نظریات گذشته است. اما در صدها سال پیش كه هیچ یك از این زمینه ها و امكانات پژوهشی وجود نداشته است، از سوی حضرت محمد امین صلی الله علیه و آله و سلم نسبت به كودكان، گفتارها و رفتارهایی مشاهده شده است كه امروزیان در ژرفای آن درمانده اند و فهم عمیقی از آن به دست نیاورده اند. معجزه حضرت محمد امین صلی الله علیه و آله و سلم تنها آیات قرآن نبود. گفتار و رفتارش، همه معجزه بود. چه آن كه معجزه پدیده ای است كه بشر از ارائه نمونه آن ناتوان باشد.

در عقاید امروزیان متمدن و متفكر [؟] چنین آمده است كه: اگر كودكان، وحشی و پرخاشگرند باید آنان را رام و مطیع گردانید. زیرا آنان ماهیت حیوانی دارند و غرایز نقش اساسی در انگیزش رفتارشان دارد.

این در حالی است كه ما بارها این جمله را از سخنان رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم شنیده یا خوانده ایم كه: پنج چیز است كه تا آستان مرگ آنها را ترك نمی كنم؛ یكی از آنها سلام كردن به كودكان است.

به راستی، ژرفای مفهوم این جمله را كدام متفكر روان شناس درك می كند؟ در افكار خردسالان چه می گذرد كه حضرت امام صادق علیه السلام در پی نقل آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرا گرفته، می فرماید: "احبوا الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتمو هم ففو لهم فانهم لایرون الا انكم ترزقونهم"؛ به كودكان محبت بورزید و مورد شفقتشان قرار دهید و هر گاه به آنان وعده ای دادید، وفا كنید. زیرا آنها شما را روزی دهنده خود می دانند (4). در این رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چه حكمتی نهفته بوده است كه همه روزه كه صبحگاه از خواب برمی خاست، دست محبت به سر فرزندان خود می كشید؟

در این نوشتار به طور گزیده به تشریح پاره ای از گفتارها و رفتارهای حضرت محمد صلیه الله علیه و آله و سلم درباره كودكان می پردازیم.

نامطمئن بودن نظریات رایج كنونی و سرمشق بودن رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای ما -به تصریح آیه- (6) قرآن ما را بر آن می دارد كه به فرموده ها و كردار حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم عمیق تر بنگریم و به واقع اعتقاد داشته باشیم كه آنچه او به جای آورده -به فرض درستی روایت- فراتر از اكتشافات علمی امروزیان است. كوچك ترین عمل او در پی ارائه معیاری است كه برای معاصران وی ناشناخته ماند و برخی تا این زمان نیز ناشناخته باقی مانده است. از آن نمونه، در جمله ای ساده از آن بزرگوار می خوانیم:

"اكرموا اولادكم و احسنوا آدابكم"؛(7) فرزندانتان را گرامی بدارید و با آداب و روش پسندیده با آنان رفتار كنید.

در نظر سطحی، این فرموده تنها سفارش به احترام كودكان و رفتار صحیح با آنان است. اما این كه چه رفتاری در شأن كودك نیست تا از آن پرهیز شود، و چه روشی نادرست است تا نسبت به وی انجام نگیرد جای گفتگو است. آیا والدین و مربیان برای یافتن پاسخ صحیح این دو پرسش، خود نباید پیش تر پیرامون تربیت كودك آگاهی هایی به دست آورند، پدر و مادری كه با آداب و روش صحیح زندگی ناآشنایند چگونه می توانند فرزندشان را با آداب درست تربیت كنند؟! آیا بوسیدن كودكان -دختر و پسر- تا چه سنی رواست؟ آیا از جا برخاستن در برابر بچه های كم سن بجا است یا نابجا؟ آیا تنبیه و كتك آنان تا چه میزان سفارش می شود؟ تفاوت گذاری میان آنان تا چه اندازه صحیح یا ناصحیح است؟ بازی كودك و «بازی با كودك» چه لزوم و فایده ای دارد؟

بنابراین، سفارش به گرامیداشت كودك، تاكید بر تاسیس بنیادی است كه به خانواده ها آموزش دهد چگونه با فرزندانشان رفتار كنند. خانواده و مجالس خانوادگی، آموزش و پرورش، صدا و سیما و مراكز فرهنگی، هر یك بنیادی است كه باید بدین مهم توجه كند.

از طرف دیگر باید مشخص شود كه بی احترامی به كودك و ترك آموزش وی چه پیامدهایی دارد! اگر اطرافیانش با آداب و روش درست با او برخورد نكنند چه پیش خواهد آمد؟ كودك در هر حال بزرگ خواهد شد. اگر او در بزرگسالی دریابد كه بسیاری از رفتارهای بزرگسالان با وی در كودكی، ناصحیح بوده است، نسبت به آنان چگونه خواهد اندیشید؟ آیا والدین چنین كودكی اكنون در بزرگسالی این كودك می توانند امیدوار باشند كه وی آرای امروز آنان را بپذیرد و بدان عمل كند؟ چگونه بسیاری از والدین بدین امر توجه ندارند كه یكی از علت های تمرد نوجوانان و جوانان، پی بردن آنان به اشتباه روش پدر و مادر در كودكی ایشان است!

به هر تحلیل، توجه رسول خدا صلیه الله علیه و آله و سلم به دنیای كودكان را در چندین جنبه می توان جستجو كرد: